Metoda Tomatisa

Metoda Tomatisa, lub inaczej metoda audio-psycho-fonologiczna, została stworzona przez profesora Alfreda Tomatisa, otolaryngologa i chirurga urodzonego w Nicei w 1920 roku, którego oboje rodzice byli Włochami. Od roku 1945 Tomatis poświęcił swoje życie, najpierw we Francji, potem za granicą (Kanada, Stany Zjednoczone, Europa, gdzie jego teorie i ich zastosowanie są szeroko rozpowszechnione) badaniom nad słuchem, językiem i komunikacją, podkreślając w ten sposób związek istniejący pomiędzy uchem, językiem i psychiką.

AlfredTomatis prowadził swoje badania najpierw w laboratorium audiologii Francuskich Sił Powietrznych, a następnie w sowim centrum audiologii medycznej. Analizując grupę osób pracujących w szczególnie hałaśliwym otoczeniu (stanowiska testowe silników reakcyjnych i spalinowych, nitowanie blach w stoczniach, młot pneumatyczny itp.), zaobserował, że częstotliwości dźwięków, których ucho nie było w stanie odebrać, były takie same jak te, których głos nie był w stanie wytworzyć.

Kontynuując swoje badania na większej i bardziej zróżnicowanej grupie osób (wśród których byli również śpiewacy) Tomatis wywnioskował, że była to cecha właściwa każdego badanego: osoba, która nie potrafiła odtworzyć wokalnie owych częstotliwości, nie była w stanie ich usłyszeć.

Jakiś czas później profesor Raoul Husson, ważny francuski badacz fonacji i języka pracujący w Laboratorium Fizjologii Funkcji na Sorbonie udowodnił, że każda zmiana sposobu słyszenia powoduje zmianę emisji wokalnej. Potwierdził więc odkrycie Tomatisa – które Husson nazwał “efektem Tomatisa” -, że aparat fonacyjny wytwarza częstotliwości, które system słuchowy jest w stanie odebrać.

Wychodząc od tego założenia prof. Tomatis prowadził swoje badania na poziomie interdyscyplinarnym, wykorzystując badania z audiologii, fonologii i psychologii. Rodzi się metoda audio-psycho-fonologiczna, inaczej metoda Tomatisa, zaprezentowana później w Akademii Nauk i Akademii Medycyny w Paryżu (1957-1960).

Metoda Tomatisa to technika stymulacji dźwiękowej i interwencja pedagogiczna mająca na celu poprawę funkcjonowania ucha i, za jego pośrednictwem, komunikacji werbalnej, chęci komunikowania się i uczenia, świadomości obrazu ciała, kontroli audiowokalnej i kontroli motorycznej.

Ocena wstępna przeprowadzana jest przez terapeutę słuchu, przeszkolonego przez prof. Alfreda Tomatisa lub jego ucznia.

Ocena przewiduje test słuchowy, poznanie historii medycznej oraz – gdy potrzeba – test na ucho dominujące i testy graficzne.

Ludzkie ucho ma normalnie zdolność pełnienia następujących funkcji: 

 1) Odbiór dźwięków

 2) Przetwarzanie dźwięków bez zniekształceń

 3) Rozróżnianie dźwięków wysokich i niskich (wyraźna percepcja dźwięków)

 4) Postrzeganie przestrzennego pochodzenia dźwięków

 5) Skupianie uwagi na dźwiękach, które chcemy słyszeć i unikanie tych, których słyszeć nie chcemy (koncentracja)

 6) Przekazywanie energii do mózgu za pomocą sygnału nerwowego dźwięku (doładowanie korowe)

 7) Integrowanie i koordynowanie informacji pochodzących z ruchu mięśni (funkcja przedsionkowa)

 8) Utrzymywanie równowagi i relacji z grawitacją

 9) Stymulowanie i utrzymanie równowagi autonomicznej

10) Kontrola fonacyjna

11) Kontrola zdolności muzycznych

Owe funkcje mogą się zmienić w każdym wieku w wyniku wypadku, choroby, traumy emocjonalnej, złych przyzwyczajeń akustycznych. Za pomocą technik rozwiniętych przez prof. Alfreda Tomatisa istnieje możliwość przywrócenia uchu jego podstawowej wydajności, jeśli przyczyną nie jest uszkodzenie organiczne. Często to, co wydaje się problemem organicznym lub zmysłowym jest, przynajmniej częściowo, spowodowane słabym funkcjonowaniem lub opóźnionym rozwojem umiejętności słuchania. Efektem złego używania ucha mogą być problemy z przyswajaniem wiedzy, brak motywacji, szybkość męczenia się i – w niektórych przypadkach – depresja.

Ucho, które działa właściwie, jest opisane jako ucho, które dobrze słucha, które pośród wszystkich dźwięków ze słyszalnego zakresu może skupić się na tych, które chce słyszeć i od razu eliminować te, które go nie interesują. Może ono odbierać i analizować każdą część widma akustycznego z maksymalną prędkością i precyzją, a równocześnie integrować ruchy mięśni całego ciała poprzez swoją część przedsionkową. 

Dobre ucho ma swoje odbicie w głosie o dobrej jakości i barwie. Oznacza to, że ładny głos odzwierciedla dobre ucho (efekt Tomatisa). Słuchamy, mówimy, śpiewamy, czytamy, piszemy i uczymy się z naszym uchem.

Wstępna ocena słuchu identyfikuje funkcjonalne możliwości ucha, diagnozując ich mocne i słabe strony.
Test słuchania pozwala na porównanie słuchu badanego z uchem idealnym, dobrze funkcjonującym, na podstawie następujących wymagań:  

 1) próg słyszalności w normie;

 2) otwarta selektywność słuchowa do analizowania i porównywania dźwięków w celu określenia różnic pomiędzy nimi oraz pochodzenia tych różnic (tony wyższe i niższe);

 3) precyzyjne uprzestrzennienie dźwięków w celu identyfikacji położenia źródła dźwięku;

 4) krzywa foniczna dochodząca do 3000 – 4000 Hz ze stabilizacją na tym poziomie oraz lekki spadek przy wyższych częstotliwościach, żeby ułatwić rozróżnianie dźwięków;

 5) większa uwaga na dźwięki, które chcemy słyszeć w stosunku do pozostałych;

 6) jednorodność odbioru i brak zniekształceń krzywej odpowiedzi ucha;

 7) równowaga pomiędzy przewodnictwem kostnym a przewodnictwem powietrznym w obu uszach oraz pomiędzy nimi;

 8) dominacja audiowokalna prawej strony zapewniająca neurologicznie wydajną kontrolę analizy dźwięku bezpośrednio z ucha prawego do centum języka w lewej półkuli;

 9) integracja przedsionkowa informacji mięśniowych i czuciowych dla efektywnej kontroli motorycznej;

10) percepcja dźwięków o wysokiej częstotliwości w celu pobudzenia I doładowania mózgu.

Brak jednego lub więcej z tych parametrów powoduje percepcję nieharmoniczną, która przekłada się na niezrównoważone słuchanie i w konsekwencji na niewłaściwe przyswajanie wiadomości i niepewność.

Według Tomatisa problem ze słyszeniem, który nie jest efektem przyczyn organicznych, ma źródło emocjonalne lub wynika ze złych nawyków słuchowych nabranych w dzieciństwie.

W tysiącach przebadanych przypadków Tomatis zaobserwował, że wielu pacjentów opowiadało o sytuacjach z pierwszych lat życia, kiedy to odmawiali przyjmowania pewnych pochodzących z otoczenia bodźców, przede wszystkim tych pochodzących z języka mówionego.

Konkretne wydarzenia z życia prowadziły do wykluczenia informacji w celu ochrony pacjentów. Zamykanie się na informację dźwiękową jest bowiem możliwe. Na poziomie fizjologicznym objawia się to rozluźnieniem mięśni ucha środkowego. Ten stan wiotkości, podobny do zamknięcia powiek, znacznie utrudnia przechodzenie dźwięku bez pojawienia się u badanego głuchoty. Niestety ponowne otwarcie się nie jest dla ucha takie proste, jak dla oka. Mięśnie ucha środkowego, które pozostają nieaktywne przez dłuższy czas, tracą swoją toniczność. Dźwięki są odbierane niedokładnie i w konsekwencji źle analizowane. Innymi słowy, słyszenie jest utrudnione.

Aby pomóc ludzkiemu uchu ustanowienie lub przywrócenie jego pełnego potencjału, Tomatis opracował metodę reedukacji słuchu, wykorzystującą muzykę przetworzoną przez specjalną aparaturę zwaną Elektronicznym Uchem.

Sesje reedukacyjne oraz progresywne testy i konsultacje ustalane są po ocenie wstępnej (ocena audio-psycho-fonologiczna).

Intensywny program jest podzielony w następujący sposób: pierwsza część, polegająca głównie na słuchaniu biernym – a zatem bez ćwiczeń audio-wokalnych – trwa 30 godzin, po 2-3 godziny dziennie. Po niej następuje okres 4-10 tygodni przerwy, która służy pacjentowi do integracji nowych modeli słuchania; po czym następuje druga, dwudziestogodzinna,  faza, również po ok. 2 godziny dziennie, podczas której kontynuuje się trening bierny i, jeśli program tego wymaga, wykonuje się ćwiczenia aktywne z czytania na głos ze zwrotnym sprzężeniem Elektronicznego Ucha oraz szczególne ćwiczenia służące uzyskaniu kontroli audio-wokalnej i utrzymania jej bez pomocy Elektronicznego Ucha. W przypadku osób zajmujących się śpiewem lub muzyką, pacjent wykonuje ćwiczenia śpiewu lub gry na instrumencie ze sprzężeniem zwrotnym Elektronicznego Ucha. Długość programu różni się w zależności od osobistej motywacji oraz poziomu trudności.

Przeciętny program dzieli się na 3 cykle: pierwszy 30-godzinny, drugi 20-godzinny i trzeci 20-godzinny, z przerwami między cyklami trwającymi 4-10 tygodni. Podczas sesji pacjentowi wysyła się, za pośrednictwem słuchawek połączonych z Elektronicznym Uchem, dźwięki (muzykę, śpiew), przefiltrowane elektronicznie, w celu stymulacji zdolności ucha do koncentracji. Gdy ucho stopniowo poprawia swoje możliwości selektywne, pacjent odbiera dźwięki z mniejszymi zniekształceniami i analizuje je z większą precyzją w całym zakresie częstotliwości, od dźwięków podstawowych do wyższych harmonicznych.

Dla niewyćwiczonego ucha częstotliwość podstawowa dźwięku często maskuje jego widmo harmoniczne i pacjent ma trudności z kontrolowaniem barwy głosu (zespołu wyższych harmonicznych). W konsekwencji głos pozostaje płaski, bez modulacji. Poprawiając słyszenie, pacjent ma możliwość poprawienia jakości, płynności, modulacji i artykulacji głosu, z korzyścią dla siebie i osób słuchających. Zainteresowanie w dziedzinie nauczania i pracy jest ogromne. Głos przekazujący energię i zainteresowanie łatwiej zachęca do słuchania.

Reedukacja słuchania może być dużą pomocą dla ucznia z problemami z nauką, który – nie odbierając dźwięków z wystarczającą jasnością do rekonstruowania na bieżąco wywodu nauczyciela – męczy się po godzinie lekcji i zaczyna się skupiać bardziej na obecnych w klasie dźwiękach tła zamianst na głosie nauczyciela.

Trening może pomóc muzykowi, który nie potrafi dostroić ucha do słyszenia dźwięku wytworzonego przez instrument lub głos, żeby lepiej regulować melodię. Słuchając muzyki przefiltrowanej przez Elektroniczne Ucho, mięśnie ucha środkowego uczą się dostosowywania się do wyższych dźwięków harmonicznych każdego źródła dźwięku, poprawiając w ten sposób barwę głosu lub instrument. Wielu śpiewaków i aktorów wykorzystuje tę metodę do doskonalenia swojego potencjału lub do szybkiego przyswojenia sobie konkretnych scenariuszy czy partytur.

Lepsza jasność percepcji prowadzi do lepszego zarządzania schematem ciała i lepszej motoryki, co wpływa na opanowanie instrumentu czy głosu. Wraz z uchem słucha całe ciało – wszystko dzięki percepcji kostnej. Osoba, która słucha dobrze, staje się bardziej świadoma swojego ciała i podczas treningu audio-wokalnego nabywa lepszą postawę słuchania. Prostują się plecy, lecz nie robią się sztywne, głowa utrzymuje odpowiednią odległość od ramion, a szyja i szczęka pozostają rozluźnione. Klatka piersiowa otwiera się, ułatwiając oddychanie.

Przypomnijmy, że Tomatis odkrył, iż sposób, w jaki słuchamy, wpływa również na sposób poruszania się oraz na naszą postawę poprzez relację ślimak-przedsionek. Wystarczy zaobserwować, w jak różny sposób się poruszają oraz jak różne postawy przyjmują osoby należące do różnych grup językowych. Więcej na ten temat w sekcji “Słuchanie, postawa i języki” na tej stronie.

Tomatis badał różne funkcje ludzkiego ucha odkrywając, że jest to przede wszystkim system wytwarzający doładowanie korowe i wspomagający potencjał elektryczny mózgu. Dźwięk jest przetwarzany w impuls nerwowy przez komórki narządu Cortiego w uchu wewnętrznym, wysyłany do kory mózgowej, a stamtąd do całego organizmu, dynamizując go i wzmacniając.

Nie wszystkie dźwięki mają ten sam efekt doładowujący.

Tomatis zauważa, że na błonie podstawnej komórki Cortiego są bardziej zagęszczone w obszarze odpowiadającym na wysokie częstotliwości, niż w obszarze odpowiadającym na częstotliwości niskie. Z tego powodu wysokie częstotliwości są bardziej ładujące niż niskie. Co więcej, dźwięki o niskich częstotliwościach nie tylko wysyłają niewystarczającą energię do mózgu, lecz także mogą powodować zmęczenie, wywołując reakcje motoryczne pochłaniające więcej energii niż ucho jest w stanie wytworzyć.

Osoby mające tendencję do bycia zmęczonymi lub skłonności depresyjne mają często głos płaski, pozbawiony tonu, z niewielką ilością wysokich częstotliwości. Energetyzujące działanie muzyki z dużą ilością wysokich częstotliwości jest bardzo pomocne również dla osób, które doznały uszkodzeń neurologicznych lub innych fizycznych problemów, często powodujących ogólny spadek energii.

Zwiększone doładowanie korowe spowodowane słuchaniem muzyki bogatej w częstotliwości wysokie przekłada się na wzrost osobistej motywacji, większą łatwość pracy, obniżenie poziomu zmęczenia, zwiększonym poczuciem witalności, lepszą uważnością, koncentracją i pamięcią oraz mniejszym zapotrzebowaniem na sen w przypadku osób, które kompensują spadek energii dużą ilością snu. 

Te wszystkie czynniki, a przede wszystkim wzrost umiejętności koncentracji i zapamiętywania, mogą znacząco pomóc w poprawie komunikacji i w nauce.

Tomatis wykazał, że funkcje przedsionkowe (równowaga) i ślimakowe (dekodyfikacja dźwięków) ucha są połączone w jeden system. Anatomicznie, nerw przedsionkowy obecny jest na wszystkich poziomach rdzenia kręgowego i w ten sposób jest bezpośrednio połączony z każdym mięśniem ciała.

Stymulacja ucha poprzez przefiltrowaną muzykę wpływa na obraz ciała, poprawiając świadomość i kontrolę nad wszystkimi częściami ciała. Ponadto system przedsionkowy kontroluje świadomość czaso-przestrzenną potrzebną do zachowania rytmu i równowagi. Wielu sportowców, głównie narciarzy, również tych znanych, łączy treningi z sesjami słuchowymi.

Tomatis tłumaczy, w jaki sposób nerw błędny, słuchowa gałąź czuciowa nerwu pneumogastrycznego, reguluje – poprzez swoje rozgałęzienia – gardło i różne narządy. Słuchowa gałąź unerwia zewnętrzną powierzchnię jamy bębenkowej, tworząc połączenie pomiędzy naszym wewnętrznym życiem autonomicznym a światem zewnętrznym. Pacjent doświadcza przwrócenia równowagi układu autonomicznego, co przekłada się na poprawę jakości snu i apetyt.

Słuchanie muzykai przefiltrowanej przez Elektroniczne Ucho poprawia napięcie błony bębenkowej, która – w stanie naprężenia – osłabia amplitude drgań słuchowej gałęzi czuciowej i w konsekwencji reguluje nerw błędny. Uregulowanie to jest zazwyczaj odczuwane przez człowieka jako dobre samopoczucie, jako uwolnienie od dużego obciążenia o niezdefiniowanej zawartości. Pacjent zaczyna bardziej wierzyć we własne możliwości, jest bardziej świadomy własnych umiejętności i bardziej chętny do używania głosu w sposób asertywny.

Sesje audio-wokalne (część aktywna) składają się z powtórek słów i tekstów, wprowadznych zamiennie z słuchaniem pieśni i muzyki (przefiltrowanej i nie). Wyrazy i teksty stopniowo uczą ucho słuchania całego zakresu tonów harmonicznych informacji dźwiękowej. Podczas powtórek słów i zdań głos pacjenta, odbierany przez mikrofon, zostaje zmodyfikowany przez Elektroniczne Ucho i odtworzony mu przez specjalne słuchawki. Filtry adaptują głos w całym zakresie dźwiękowym, mówionym lub muzycznym, aby zapewnić pełną kontrolę i bardziej wydajną analizę dźwięków.

Ponieważ gardło może wytworzyć tylko tony harmoniczne, które ucho jest w stanie odebrać (Efekt Tomatisa, zaprezentowany na Sorbonie w 1957), słowo, zdanie lub fragment muzyczny emitowane są pod precyzyjną kontrolą. Kiedy ucho dobrze słucha, całe ciało jest zaangażowane w ten proces. Przyswajanie informacji jest łatwiejsze i nowe modele mogą zostać zintegrowane i przetworzone.

W przypadku problemów z nauką pozytywne efekty są znaczące i udokumentowane.

W ramach kontynuacji programu audio-wokalnego pacjentowi doradza się, aby codziennie wykonywał w domu ćwiczenie fonacyjne przez co najmniej pół godziny. Ćwiczenie polega na lekturze na głos przy równoczesnym utrzymaniu dobrej postawy audio-wokalnej i trzymaniu prawej dłoni blisko ust w celu wzmocnienia dominacji prawej strony. W ten sposób poprawia się jakość, rytm i płynność głosu. Po ukończeniu programu pacjent jest bardziej zmotywowany do pracy i nauki, ma zdolność do łatwiejszej integracji nowych modeli.

Podczas gdy wielu badaczy zaczyna badać znaczenie ucha w naszym życiu, metoda Tomatisa oferuje program stworzony specjalnie do pracy nad źródłem wielu problemów funkcjonalnych, emocjonalnych czy relacyjnych, związanych z niewłaściwym użytkowaniem słuchu. Zaskakująco szybka metoda, która ma duży wpływ na zdrowie i dobre samopoczucie człowieka.

dr Concetto Campo
tomatis.it